عصر پنجشنبه یازدهم آبان‌ماه ۱۴۰۲ در تالار فردوسی خانه اندیشمندان علوم انسانی مراسم پایانی اهدای جوایز مهرگان با حضور جمع بزرگی از چهره‌های علمی و ادبی ایران و دوست‌داران کتاب برگزار شد. بخش ابتدایی این مراسم به اهدای جوایز مهرگان ادب زبان فارسی اختصاص داشت که در قسمت اول گزارش مراسم نهایی اهدای جوایز مهرگان انتشار یافته است. مانی پارسا شاعر، نویسنده و منتقد ادبی با همکاری جواد شریف‌پور شاعر و نقاش اجرای مراسم جایزه مهرگان ادب زبان مادری را بر عهده داشتند.
علیرضا زرگر بنیان‌گذار و مدیر جایزه مهرگان در آغاز مراسم گزارش کوتاهی از بخش‌های مختلف جایزه مهرگان، نحوه داوری آثار ادبی و علمی و ضرورت افزوده شدن جایزه مهرگان ادب زبان مادری به دیگر بخش‌های جایزه مهرگان ارایه کرد و گفت:
«در گستره پهناور فرهنگی و جغرافیایی ایران نزدیک به نیمی از مردم به زبان‌های غیرفارسی سخن می‌گویند. این جمعیت بزرگ در سالیان طولانی، از سوی حکومت‌ها به عمد و از سوی مرکزنشینان به نوعی دیگر نادیده گرفته شده‌اند. جایزه مهرگان هر چند در بیست دوره اول برگزاری آن تنها به زبان فارسی پرداخته و در مورد آثار ادبی، نویسندگان و گویشوران زبان‌های غیرفارسی غفلت داشته است، اما خوشبختانه از دوره بیستم جایزه به بعد، این کوتاهی خود را جبران کرده و ”ادبیات زبان مادری“ را به عنوان یک بخش مستقل به دیگر حوزه‌های جایزه مهرگان افزوده است. اکنون که سومین دوره این بخش به سرانجام می‌رسد، بسیار مفتخرم که ادای دین کوچکی داشته‌‌ایم به زبان و ادبیات جمعیت بزرگی از مردمان این سرزمین.»
علیرضا زرگر ادامه داد:
«مراسم اهدای جوایز مهرگان قرار بود در یکی از روزهای مهرماه سال ۱۴۰۱ در شیراز برگزار شود؛ اما در اعتراض به شرایط تلخ و غمبار پاییز سال گذشته این مراسم و فعالیت جایزه مهرگان را به تعویق انداختیم؛ اکنون و پس از یک سال تأخیر مراسم را برگزار می‌کنیم.»
وی با اشاره به اینکه چرخ فرهنگ و ادب بنای باز ایستادن ندارد از نویسندگان آثار ادبی و علمی و از کنشگران محیط زیست خواست مقاوم و امیدوار به کارشان ادامه دهند.
در ادامه مراسم جواد اسحاقیان، منتقد ادبی، نویسنده و داور جایزه مهرگان ادب، بیانیه هیأت داوران جایزه مهرگان ادب زبان مادری را خواند و برگزیدگان را معرفی کرد.
در بیانیه هیأت داوران آمده است چهار رمان و یک مجموعه داستان نوشته شده به زبان مادری (زبان‌های غیرفارسی حوزه فرهنگ و جغرافیای ایران) به مرحله نهایی جایزه مهرگان ادب زبان مادری راه یافته که از میان آنها با اکثریت آرا رمان ”چشمان کهربایی درخت مُر“ نوشته رقیه کبیری به زبان ترکی آذربایجانی و با ترجمه زنده‌یاد حمزه فراهتی (نشر نشانه) به عنوان رمان برگزیده شایسته دریافت تندیس مهرگان ادب، لوح سپاس و جایزه مهرگان شناخته شد.
همچنین رمان گنطره نوشته هادی هیالی به زبان عربی و ترجمه خود نویسنده (نشر نونوشت) با اکثریت آرا به عنوان رمان تقدیرشده جایزه مهرگان ادب زبان مادری انتخاب شده است.
در بیانیه هیأت داوران به ویژگی‌های رمان برگزیده و رمان تقدیرشده و دلایل انتخاب این آثار اشاره شده است:
”چشمان کهربایی درخت مُر“ به اعتبار ”ادبیّت“ رمانی خواندنی است. ساختار روایت، استوار است و آنچه باعث گسترش و پیوست میان عناصر تشکیل‌دهنده‌ی ساختار رمان می‌شود، مقوله‌هایی زبانشناختی مانند ”انسجام کلامی“، ”انسجام معنوی“ و ”همبافت“ است.
مقوله‌هایی زبانشناختی مانند ”ثبت کلامی“ یعنی کاربرد زبان کبوتربازان و زبان ناهموار طبقات پایین‌تر جامعه در قهوه‌خانه، مسائل ”میان‌متنی“ و بهره‌جویی وسیع از زبان رؤیا، ”رخدادهای دلالتگر“ و ”پیش‌آگهی“ و ”تحقق و اجرا“ی آنها و تلمیحات بسیار به اساطیر ایران و یونان بر ارزش درک اثر می‌افزاید و برای خواننده هم، امکان درنگ، باقی می‌گذارد.
هیأت داوران ارزش رمان ” گنطره“ را ظرفیت بسیار برای خوانش‌های گوناگون مانند ”چندصدایی“، ”خوانش فرهنگی“ و ”خوانش سیاسی“ دانسته است. دیگر ویژگی برجسته اثر، توجه به ”ادبیات اقلیت“ و فاجعه‌ی به حاشیه بردن اقوام و ملیت‌های زیر ستم و رشد ناموزون اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی است. موضع‌گیری غیرجانبدارانه‌ی نویسنده در طرح مسائل سیاسی و قومی نیز شایان توجه است.
در ادامه مجری مراسم از سیروس علی‌نژاد روزنامه‌نگار پیشکسوت و برجسته اهل رودبار گیلان و صدیق تعریف ردیف‌دان و خواننده نام‌آشنای موسیقی اصیل ایرانی و کردی اهل سنندج دعوت کرد تا برای اهدای جایزه به رقیه کبیری نویسنده رمان برگزیده مهرگان ادب زبان مادری به روی صحنه بیایند.
رقیه کبیری پس از دریافت تندیس مهرگان، در سخنانی به زبان ترکی آذربایجانی و فارسی چنین گفت:
«سؤزمه باشلامامیشدان اؤنجه مرحوم داریوش مهرجویی و حیات یولداشی وحیده محمدی‌‌فرین قتله یئتیریلمه‌سی و غزه-اسرائیل ساواشیندا سیویل انسانلارین اؤلدورولمه‌سی ایله باغلی درین تاسوفومو بیلدیریب، آذربایجان دیاریندان، زینب‌پاشا، پروین اعتصامی، مرضیه احمدی اسکویی و آدلاری هر هانسی بیر تاریخی سندده قید اولمایان جسارتلی قادینلارین دیاریندان مهرگان ادب جایزه‌سی‌نین امکداشلارینا و سالوندا حاضیر اولان شخص‌لره سلاملار وسئوگی‌لریمی سونورام.
سؤزومه یاشام منشائی اولان قادین آدیلا باشلاییرام. بو یاشام منشائی‌نین دوامی، ان آزی ادبیات عرصه‌سینده ذهنی حاصارلاری داغیدیب، آزادلیق دئییلن معنایا چاتیر. قادین یاشام منشا‌ئی‌دیرسه، آنا دیلی بو یاشامین گوونلی ائوی‌دیر. هانا آرنت دئمیشکن: «آنا دیلی‌نین یئرینی توتاجاق هئچ بیر شئ یوخدور.»
آزینلیق ادبیاتی یازیچیسی اولاراق، آنا دیلی ایله غالب دیلین آراسینداکی بوشلوغو دولدورماق ممکن دئییل دئسم، مبالغه ائتمه‌میشم. آنا دیللری غالب دیل اولان شخص‌لر اوچون بلکه دئدییم سؤز آنلاشیلماز اولا بیلر، آنجاق غالب دیلین ادبیات و باشقا علم‌لر اوزرینده‌کی سلطه‌سی سونا چاتماسا، براهنی‌نین بحث ائتدییی ساغالماز یارا نسیلدن نسیله دوام ائده‌جک دئیه دوشونورم. آرتیرمالییام کی، آزینلیق ادبیاتی دئدییمده، قصد ائتدییم شئی ایرانداکی فرقلی دیللری دانیشانلارین نفوس ساییسی دئییل، بوتون عرصه‌لرده غالب دیلین مسلط اولدوغو حالدا، ائتنیک لرین یاراتدیغی ادبیاتدیر.
آنا دیلیندن فارسجایا چئوریلن اثرلره جایزه وئرمک، مهرگان ادب تشکیلاتچی‌لارینین ایراندا چوخ‌دیللی‌لییه و مدنی پلورالیسمه (تکثره) ده‌یر وئردیک‌لرینین گؤسترگه‌سی اولدوغونا گؤره تقدیره لاییق‌دیر. آنجاق بونون آزینلیق ادبیاتی اوچون یئترلی اولمادیغینی دوشونورم و مهرگان ادب تشکیلاتچی‌لاریندان بیر آددیم داها ایره‌لی آتماقلارینی و آزینلیق ادبیاتی اثرلرینی اورجینال دیلده قیمت‌لندیرمه‌لرینی طلب ائدیرم.
سونوندا رومانی آذربایجان تورکجه‌سیندن فارسجایا ترجمه ائدن مرحوم حمزه فراهتی و اثری چاپ ائدیب، ژوری هئیتینین الینه چاتدیران نشانه نشریاتینین مدیری حؤرمتلی سمیعی خانیما منتدارلیغیمی بیلدیره‌رک، مهرگان ادب امکداشلاری و ژوری هئیتینه سایغی‌‌لاریمی سونورام. دیل و مدنیت آیری سئچگی‌لییین سونا چاتماسی اومودویلا.»
«پیش از آغاز سخن تاثر عمیق قلبی‌ام در رابطه با قتل هنرمندان فقید، داریوش مهرجویی و همسرش وحیده محمدی‌فر و همچنین کشتار غیرنظامیان و کودکان در جنگ غزه و اسرائیل را اعلام می‌دارم و از دیار آذربایجان، از دیار زینب‌پاشا، پروین اعتصامی، مرضیه احمدی اسکویی و زنان بیشمار جسور و گمنامی که نامشان در هیچ سند تاریخی ثبت نشده، خدمت برگزار کنندگان جایزه ادبی مهرگان و حضار محترم سلام و عرض ادب دارم.
سخنم را با نام زن آغاز می‌کنم که سرمنشاء زندگی است و امتداد آن حداقل در حوزه ادبیات به فرو ریختن حصارهای ذهنی و در نهایت به مفهومی به نام آزادی منجر می‌شود. اگر زن سرمنشاء زندگی است، زبان مادری نیز خانه امن این زندگی است. به قول هانا آرنت ”هیچ جایگزینی برای زبان مادری وجود ندارد.“
در جایگاه نویسنده ادبیات اقلیت اغراق نیست اگر بگویم نمی‌توان فاصله بین زبان مادری و زبان غالب را پر کرد. شاید این جمله برای گویشورانی که زبان مادری‌شان زبان غالب است قابل درک نباشد، اما باور دارم اگر انحصار زبان غالب بر ادبیات و سایر علوم پایان نیابد زخم غیر قابل ترمیمی که براهنی از آن سخن گفت، نسل به نسل ادامه خواهد داشت. باید اضافه کنم منظور از ادبیات اقلیت تعداد جمعیت یا اقلیت زبانی نیست، بلکه آفرینش ادبی اتنیک‌ها به زبان مادری‌شان، با وجود سلطه زبان غالب در تمام عرصه‌هاست.
اختصاص دادن جایزه به آثار ترجمه از زبان مادری به فارسی نشانگر بها دادن برگزارکنندگان مهرگان ادب به تکثر زبانی و فرهنگی در ایران است و از این رو امری است شایان توجه و قابل تقدیر، اما شخصا انتظار دارم برگزارکنندگان جایزه مهرگان یک گام دیگر به پیش نهاده و شرایطی فراهم آورند تا آثار ادبی نویسندگان اقلیت به زبان اصلی داوری شوند.
در پایان از مترجم رمان مرحوم حمزه فراهتی و همچنین مدیر انتشارات نشانه، سرکار خانم سمیعی که با چاپ این رمان مسیری گشودند تا این اثر به مراحل داوری مهرگان راه یابد و همچنین از داوران محترم و برگزارکنندگان مهرگان ادب تشکر و قدردانی می‌نمایم. با آرزوی پایان یافتن تبعیض‌های زبانی و فرهنگی»
آتوسا سمیعی، مدیر نشر نشانه، ناشر چند اثر به زبان مادری از جمله رمان برگزیده، چشمان کهربایی درخت مر، که به دعوت مجری روی سن آمده بود نیز در سخنان کوتاهی گفت: «خیلی خوشحالم که این بخش زبان مادری در جایزه مهرگان گشوده شده است. فکر می‌کنم این کار دریچه‌ای باشد برای توجه خاص به ادبیات زبان مادری.»
سپس هادی هیالی نویسنده رمان گنطره، اثر تقدیرشده جایزه مهرگان ادب زبان مادری، به روی سن دعوت شد و لوح تقدیر خود را از داوران جایزه مهرگان ادب دریافت کرد. وی در سخنانی به زبان عربی و فارسی چنین گفت:
«کوادر مهرجان الادب، الاستاذ زرگر، شکرا علی جهودکم؛ هییت الحکام، الفضلا، شکرا علی انصافکم؛ سیداتی و ساداتی، الکرام، شکرا علی حضورکم. تذكروا أحبائي بأن حوالي نصف سكان هذا البلد من المواطنين، يتحدثون بلغات غير اللغة الفارسية، لذلك و لحفظ الوحدة و الوئام و التقارب، علينا الاهتمام بهذه اللغات و اعتبارها رسمية للمرة الأولى و الأخيرة، وهذا الأمر ليس خيارا بل ضرورة تاريخية. لن يفيدنا عدم الاهتمام بهذه اللغات و تهميشها و عدم معرفة لغة الأم بشئ، الا أنه يجلب التفرقة و التباعد و التشعب بين المواطنين. حسب رأيي أن ازدهار اللغات الأخرى وتوسيعها لن يضر اللغة الفارسية و لايسبب ضررا لها، بل أن هذه اللغات و بالنظر الى طاقاتها العالية، تساعد اعتلاء و توسيع اللغة الفارسية. و اليوم مسؤولي مهرجان الأدب و بهذه الخطوة الرائعة ، و اضافتهم قسم جديد تحت عنوان "لغة الأم" الى الأقسام السابقة لهذا المهرجان، قد فتحوا صفحة جديدة للنظر الى لغات الأم ونقدّر هذا الجهد الرائع و نعتبره خطوة مباركة نتفاءل بها. و على الموسسات الأخرى التي تهتم بالشوؤن الثقافية و هي أمور حساسة، أن تقتدي بهذه الخطوة. من ضمن هذه المؤسسات هي موسسات النشر المسؤولة والمتعاطفة التي تسعى لاعتلاء المستوى الثقافي في البلاد، و نتوقع منها أن تعتني بالكتب التي يتم تأليفها بالغات الأم للكتّاب والمؤلفين، و تستثمر في هذا المجال و تساعد في طباعتها و نشرها. و أنا بخصوص كتاب "گنطره"، باعتباري كاتب أهوازي عربي، كتبت كتاب " گنطره" بلغتي الأم ثم ترجمته الى الفارسية، مثله مثل كتبي الأخرى. لماذا؟ لكي أدون مشاعري و أحاسيسي كما أفكر فيها. مضمون كتابي "گنطره" هي الهواجس التي ذكرتها في السطور السابقة. و شکرا جزیلا
«ممنونم از کادر مهرگان ادب و استاد زرگر؛ ممنونم از هیأت داوران فرهیخته و دادگر، ممنونم از بانوان گرامی و آقایان گرانقدر. عزیزان بیاد داشته باشیم حدود نیمی از شهروندان ساکن این مرز و بوم به زبان‌هایی به غیر از زبان فارسی سخن می‌گویند. بنابراین برای تحکیم وحدت، یگانگی و همگرایی لازم و ضروری است به این زبان‌ها اهمیت داده و بیاییم یک بار و برای همیشه آنها را به رسمیت بشناسیم. این یک انتخاب نیست بلکه یک ضرورت تاریخی است.
عدم التفات، به حاشیه راندن و عدم شناسایی زبان‌های مادری جز تفرقه، چندگانگی و واگرایی حاصل دیگری نصیب ما نخواهد کرد. به تصور من رونق و گسترش زبان‌های مادری نه تنها هیچ خطر و زیانی برای زبان فارسی ندارند، بلعکس با توجه به ظرفیت بالایی که این زبان‌ها از آن بهره می‌برند می‌توانند به تقویت و اعتلای هرچه بیشتر زبان فارسی کمک شایانی بکنند.
امروزه که به همت والای مدیران فهیم مهرگان ادب که با افزودن بخش جدیدی تحت عنوان زبان‌های مادری به بخش‌های قبلی صفحه جدیدی در نگرش به زبان‌های مادری گشوده‌اند این را باید به فال نیک گرفت و از آن قدردانی کرد. لذا جا دارد سایر مؤسساتی که به امر خطیر فرهنگ سر و کار دارند این اقدام شجاعانه مهرگان ادب را سرمشق خود قرار داده و گامی در این راه بردارند. از جمله این موسسات، ناشران متعهد و دلسوزی هستند که شبانه‌روز برای اعتلای سطح فرهنگی این سرزمین در تلاشند. از آنها انتظار می‌رود همت کنند و آثار خلق شده به زبان‌های مادری را مورد عنایت خود قرار داده، سرمایه‌گذاری کرده و در امر چاپ و توزیع، به پدیدآورندگان آن یاری و مساعدت کنند.
اما در خصوص کتاب گنطره. اینجانب به عنوان یک نویسنده عرب اهوازی رمان حجیم گنطره را همانند سایر آثارم ابتدا به زبان مادری‌ام نوشته‌ام و سپس آن را به زبان فارسی ترجمه کرده‌ام. چرا؟ برای اینکه بتوانم احساسات و عواطفم را آنگونه که فکر می‌کنم روی کاغذ بیاورم. درون‌مایه، مضمون و محتوای رمان گنطره همان دغدغه‌هایی است که در سطور بالا به آنها پرداخته‌ام. و شکرا جزیلا»
در ادامه جواد اسحاقیان رمان‌های شایسته دریافت نشان مهرگان ادب را بدین شرح معرفی کرد:
- برای دوست داشتن دیر نیست نوشته صمد رحمانی خیاوی؛ به زبان ترکی‌آذربایجانی با ترجمه نسیم جعفرزاده؛ نشر ییلاق قلم.
- پرندگان در باد نوشته عطا نهایی؛ به زبان کردی با ترجمه رضا کریم مجاور؛ نشر به نگار.
در بیانیه هیأت داوران آمده است که در این دوره جایزه مهرگان ادب زبان مادری، مجموعه داستانی به عنوان برگزیده انتخاب نشد و تنها مجموعه داستان ”با شهرزاد در شب‌های کردستان“ نوشته جمعی از نویسندگان کرد، به زبان کردی با ترجمه رضا کریم مجاور، انتشارات کوله‌پشتی، از سوی هیأت داوران شایسته دریافت نشان مهرگان شناخته شد.
مراسم جایزه مهرگان ادب پس از اعلام برگزیدگان ادبیات زبان مادری خاتمه یافت و حاضران پس از تنفسی کوتاه و پذیرایی به مراسم مهرگان علم دعوت شدند. شرح این مراسم در گزارش بعدی دبیرخانه خواهد آمد.
بیانیه‌های داوری، گزارش‌ها، تصاویر و فیلم‌های مربوط به این دوره در کانال جایزه مهرگان قابل دسترسی است.
دبیرخانه جایزه مهرگان
۴ بهمن‌ماه ۱۴۰۲
ايمیل دبیرخانه: mehreganprize@gmail.com
کانال فارسی: https://t.me/mehreganprize_fa
کانال انگلیسی: https://t.me/mehreganprize_eng
تلگرام، واتساپ: +989309127217
صندوق پستی: تهران - ۵۵۵-۱۹۶۱۵
