جایزه مهرگان در یک نگاه
جایزه مهرگان قدیمی‌ترین جایزه مستقل و خصوصی ایران است که از سال 1378 به صورت سالانه یا دوسالانه برگزار می‌شود. جایزه مهرگان تا کنون در دو حوزه علم و ادب برگزار شده و شامل 15 بخش است؛ 12 بخش جایزه به ادبیات داستانی معاصر فارسی در داخل و خارج ایران و به ادبیات زبان مادری تعلق می‌گیرد و 3 بخش جایزه نیز در حوزه علم با رویکرد ”علم برای همه“ به آثار علمی-زیست‌محیطی، تشکل‌های مردم‌نهاد و کنشگران محیط زیست ایران اهدا می‌شود.
در طول بیشتر از دو دهه فعالیت جایزه مهرگان قریب شصت نفر از منتقدان و چهره‌های برجسته ادبی و علمی ایران، هیأت داوران جایزه مهرگان را در بخش‌های مختلف تشکیل داده‌اند و در این مدت بیشتر از یکصد نفر از نویسندگان آثار ادبی و علمی، ده‌ها تشکل مردم‌نهاد (NGO) و چندین شخصیت و کنشگر محیط زیست ایران به عنوان برگزیدگان جایزه معرفی شده‌اند.
علیرضا زرگر بنیان‌گذار و مدیر جایزه مهرگان است. او در سال‌های 1378 تا 1383 این جایزه را در شرکت سهامی پخش و توسعه کتاب ایران (پکا) متشکل از ناشران برجسته کشور که خود بنیان‌گذار و مدیرعامل آن بود، برگزار کرد و پس از تعطیل شدن پکا، اهدای جایزه مهرگان را به صورت خصوصی و مستقل ادامه داد.
اولین دوره جایزه مهرگان ادب در مهرماه سال ۱۳۷۸ (اکتبر سال 1999 میلادی) برگزار شد. در آن سال هفت نفر از منتقدان و صاحب نظران ادبیات معاصر ایران به عنوان نخستین هیأت داوران جایزه مهرگان ادب، تندیس مهرگان و جایزه نقدی یک میلیون تومانی آن را برای بهترین رمان فارسی به رمان «نیمه غایب» نوشته حسین سناپور اهدا کردند. در اولین دوره جایزه مهرگان ادب داستان بلند «تعلیق» نوشته محمد رحیم اخوت نیز لوح تقدیر مهرگان ادب را دریافت کرد.
در مهرماه سال 1379 (اکتبر سال 2000 میلادی) اولین دوره جایزه مهرگان علم با داوری هفت نفر از پژوهشگران و نویسندگان آثار علمی به عنوان نخستین هیأت داوران جایزه مهرگان علم برگزار شد و کتاب ”حیات وحش ایران، مهره‌داران“ نوشته مهندس اسکندر فیروز به عنوان بهترین کتاب علمی-زیست‌محیطی انتخاب شد.
در همین سال جایزه مهرگان ادب ”یک عمر تلاش در عرصه نوشتن“ به جوایز مهرگان افزوده شد و نخستین جایزه این بخش به احمد محمود نویسنده بزرگ و نام‌آشنای ایران تعلق گرفت. این جایزه مطابق با آیین‌نامه جایزه مهرگان، به یک نویسنده برای مجموعه آثار او تعلق می‌گیرد. اتفاق آرا میان داوران این بخش برای انتخاب نویسنده برگزیده ضروری است.
در مهرماه سال 1381 (اکتبر سال 2002 میلادی) جایزه مهرگان ادب برای بهترین رمان نوجوان با داوری پنج نفر از کارشناسان و منتقدان ادبیات نوجوان به رمان ”مهمانی دیوها“ نوشته جعفر توزنده‌جانی اهدا شد.
در مهرماه 1383 (اکتبر سال 2004 میلادی) نخستین دوره جایزه مهرگان ادب برای انتخاب بهترین مجموعه داستان کوتاه برگزار شد. با رأی هیأت داوران، دو مجموعه داستان ”بگذریم“ نوشته بهناز علی‌پور گسگری و ”هتل مارکوپولو“ نوشته خسرو دوامی به طور مشترک شایسته دریافت تندیس و جایزه نقدی این بخش از جوایز مهرگان شناخته شدند.
در سال‌های بعد، جایزه ”بهترین تشکل مردم نهاد (NGO) “ و جایزه ”یک عمر تلاش در عرصه محیط زیست“ نیز به جوایز مهرگان در حوزه علم افزوده شد.
در دوره بیستم جایزه مهرگان دو بخش جدید به جوایز مهرگان در حوزه ادب افزوده شد؛ ”مهرگان ادب زبان مادری“ و ”مهرگان ادب خارج از ایران“.
جایزه مهرگان ادب زبان مادری برای انتخاب بهترین رمان‌ها و مجموعه داستان‌هایی که ابتدا به زبان‌های غیرفارسی حوزه فرهنگ و جغرافیای ایران (زبان مادری نویسنده) منتشر شده و سپس به فارسی ترجمه شده است، برگزار می‌شود.
جایزه مهرگان ادب خارج از ایران به بهترین رمان‌ها و مجموعه داستان‌های منتشر شده به زبان فارسی در خارج از کشور بدون در نظر داشتن ملیت نویسنده اهدا می‌شود. دوره اول این جایزه به کتاب‌هایی که چاپ اول آن‌ها در سال‌های 2017 و 2018 میلادی در خارج از ایران منتشر شده بود، اختصاص داشت. 126 اثر از سوی نویسندگان و ناشران خارج از ایران به دبیرخانه جایزه رسید و 5 نفر از منتقدان ادبی که سال‌ها در خارج از ایران اقامت داشتند داوری آثار را به عهده گرفتند و آثار راه‌یافته به مرحله نهایی انتخاب شد. از برگزاری اولین دوره جایزه مهرگان ادب خارج از ایران قبل از اعلام برگزیدگان نهایی ممانعت به عمل آمد.
جایزه مهرگان نهادی است مستقل، غیرتجاری و فرهنگی که با هدف اعتلای ادبیات و علم و هنر، توسعه و ترویج فرهنگ کتابخوانی و کمک به حفظ و شناخت محیط زیست ایران تأسیس شده و می‌کوشد با معرفی، تشویق و اعطای جایزه به نویسندگان، پژوهشگران و کنشگران محیط زیست، انگیزه آن‌ها را بیشتر کند. امکان فروش و توزیع بهتر آثار نویسندگان و نیز ترجمه آن‌ها را پدید آورد و همچنین زمینه معرفی نویسندگان برگزیده به جوایز معتبر جهانی و تشکل‌های مردم‌نهاد (NGOها) را به مجامع بین‌المللی فراهم آورد.
اهداف جایزه مهرگان
اعتلای ادبیات و علم و هنر
توسعه و ترویج فرهنگ کتابخوانی
کمک به حفظ و شناخت محیط زیست ایران
معرفی، تشویق و افزایش انگیزه نویسندگان، پژوهشگران و کنشگران محیط زیست
بسترسازی و کمک به فروش و توزیع بهتر آثار نویسندگان برگزیده و ترجمه کتاب‌هایشان
معرفی نویسندگان برگزیده به بخش‌های بین‌المللی جوایز معتبر جهانی
معرفی تشکل‌های مردم‌نهاد (NGOها) به مجامع و سازمان‌های بین‌المللی محیط زیست
معرفی تشکل‌های مردم‌نهاد جهت دریافت گواهی‌نامه‌های علمی و تخصصی بین‌المللی
جوایز اهدایی مهرگان
جوایز مهرگان در 4 سطح به برگزیدگان اهدا می‌شود:
1- تندیس مهرگان، لوح سپاس و جایزه نقدی برای برگزیدگان اصلی
2- لوح تحسین هیأت داوران برای برگزیدگان رده‌های دوم و سوم
3- لوح تقدیر جایزه مهرگان برای برگزیدگان رده‌های چهارم و پنجم
4- نشان مهرگان برای دیگر راه‌یافتگان به مرحله نهایی
جوایز و بخش‌های جایزه مهرگان
مهرگان ادب (ادبیات داستانی معاصر ایران):
- مهرگان ادب ”بهترین رمان“
- مهرگان ادب ”بهترین مجموعه داستان“
- مهرگان ادب ”یک عمر تلاش در عرصه نوشتن“ به یک نویسنده برای مجموعه آثار او
- مهرگان ادب زبان مادری ”بهترین رمان“
- مهرگان ادب زبان مادری ”بهترین مجموعه داستان “
- مهرگان ادب زبان مادری ”یک عمر تلاش در عرصه نوشتن“ به یک نویسنده برای مجموعه آثار او
- مهرگان ادب خارج از ایران ”بهترین رمان“
- مهرگان ادب خارج از ایران ”بهترین مجموعه داستان “
- مهرگان ادب خارج از ایران ”یک عمر تلاش در عرصه نوشتن“ به یک نویسنده برای مجموعه آثار او
- مهرگان ادب نوجوان ”بهترین رمان“
- مهرگان ادب طلایی ”بهترین رمان“ در میان رمان‌های برگزیده یک دهه جایزه مهرگان ادب
- مهرگان ادب طلایی ”بهترین مجموعه داستان“ در میان مجموعه داستان‌های برگزیده یک دهه جایزه مهرگان ادب
افزوده شدن بخش‌های جدید به حوزه‌های ادب و علم و نیز اهدای جایزه مهرگان در حوزه هنر و علوم اجتماعی در برنامه‌های آتی جایزه مهرگان قرار دارد.
بخش‌های جایزه مهرگان
مهرگان علم (علم برای همه):
مهرگان علم ”بهترین کتاب“ در عرصه محیط زیست
مهرگان علم ”برترین تشکل مردم‌نهاد“ در عرصه محیط زیست
مهرگان علم ”یک عمر تلاش در عرصه محیط زیست“ به یک نویسنده یا کنشگر برای مجموعه آثار و خدمات
جایزه مهرگان هم اکنون در حوزه ادبیات داستانی معاصر با عنوان جایزه مهرگان ادب و در حوزه علم (علم برای همه) با عنوان جایزه مهرگان علم در بخش‌های مختلف برگزار می‌شود:
هزینه‌های عمومی و اجرایی جایزه از سوی علیرضا زرگر بنیان‌گذار و مدیر جایزه مهرگان تأمین می‌شود. در سال‌های برگزاری جایزه فرهیختگانی ادب‌پرور و دوستدار علم و محیط زیست با کمک‌های مالی خود به برگزاری جایزه مهرگان علم و ادب یاری رسانده‌اند:
- خانم شکوه فرگاه اهداکننده مبلغ نقدی جایزه مهرگان ادب، بخش رمان در سال‌های 1379 تا 1385
- خانم دکتر اکرم طاهرپور اهداکننده مبلغ نقدی جایزه مهرگان علم برای بهترین کتاب در سال‌های 1380 تا 1385
- خانم سودابه سلگی اهداکننده مبلغ نقدی جایزه مهرگان ادب برای بهترین رمان و مجموعه داستان از سال 1385 تا کنون
- آقای امیر زرگر حامی مالی بخشی از هزینه‌های برگزاری جایزه مهرگان از سال 1395 تا کنون
- آقای عزیز اثنی‌عشری حامی مالی بخشی از هزینه‌های برگزاری جایزه مهرگان در سال 1397
- خانم کتایون سلگی حامی مالی بخشی از هزینه‌های برگزاری جایزه مهرگان از سال 1399 تا کنون
- خانم کیانوش سلگی حامی مالی بخشی از هزینه‌های برگزاری جایزه مهرگان از سال 1399 تا کنون
همچنین تعدادی از داوران جایزه مهرگان ادب و مهرگان علم و جمعی از علاقه‌مندان به ادبیات و محیط زیست نیز خدمات خود را به صورت افتخاری در اختیار بنیاد جایزه مهرگان قرارداده و در پیشبرد امور اجرایی جایزه در بخش‌های مختلف سهیم بوده‌اند.
حامیان جایزه مهرگان
مبانی اجرایی و شاخصه‌های داوری
بنیان‌گذار و مدیر جایزه مهرگان مهم‌ترین وظیفه برگزارکنندگان جوایز مستقل را احترام به استقلال رأی داوران، ایجاد بستر مناسب برای بیطرفانه و منصفانه قضاوت کردن و تداوم کار در چارچوب اصول حرفه‌ای می‌داند. از نظر علیرضا زرگر مهم‌ترین شاخصه‌های داوری در جایزه مهرگان برخورداری از دانش و تجربه، شجاعت در بیان نقد و نظر، استقلال رأی و تعصب‌پرهیزی است.
داوران جایزه مهرگان
یکی از مهم‌ترین ارکان جایزه مهرگان که سبب ماندگاری و استمرار جایزه طی سال‌های برگزاری آن شده است، داوران جایزه هستند. داورانی که به پشتوانه دانش و تخصص خود، با استقلال رأی داوری می‌کنند و نقش به سزایی در پیشبرد اهداف جایزه مهرگان دارند. شماری از این داوران در ادوار مختلف جایزه، ارزش خدمات حرفه‌ای خود را بدون چشمداشت مادی و به صورت داوطلبانه در اختیار بنیاد جایزه مهرگان گذاشته‌اند.
اسامی داوران جایزه مهرگان در دوره‌های مختلف
داوران مهرگان ادب
- زنده‌یادان: كریم امامی، علی‌محمد حق‌شناس، فتح‌الله بی‌نیاز، ثریا قزل ایاغ و صفدر تقی‌زاده.
- خانم‌ها: گلی امامی، پروین سلاجقه، هلن اولیائی‌نیا، مژده دقیقی، لیلا صادقی، شهلا زرلكی، سودابه سلگی، محبوبه میرقدیری و آرزو چربدست.
- آقایان: عنایت سمیعی، كامران فانی، علیرضا زرگر، فرخ امیرفریار، حسن میرعابدینی، احمد پوری، مهدی غبرایی، علیرضا سیف‌الدینی، جواد اسحاقیان، حسین آتش‌پرور، جواد پویان، قباد آذرآیین، سیاوش گلشیری، ابوالفضل حسینی، مانی پارسا، کرم‌رضا تاج‌مهر، حسین ورجانی و علی منهاج.
داوران مهرگان علم
- زنده‌یادان: اسكندر فیروز، علی پازوکی و حسنعلی لقائی.
- خانم‌ها: نسرین معظمی، مهناز مظاهری، مژگان جمشیدی و زهرا قلیچی‌پور.
- آقایان: هوشنگ ضیائی، عبدالحسین وهاب‌زاده، اسماعیل کهرم، محمد درویش، محمدرضا داهی، بهرام معلمی، اسماعیل عباسی، هومن جوکار، کاوه فیض‌اللهی و منصور وصالی.
داوران مهرگان ادب نوجوان
- زنده‌یاد: ثریا قزل ایاغ
- خانم‌ها: چیستا یثربی، فروغ جمالی، پروین سلاجقه و شهره کائدی.
- آقایان: هوشنگ مرادی کرمانی، رضی هیرمندی، مرتضی خسرونژاد، شهرام اقبال‌زاده و مسعود ناصری
داوری آثار در جایزه مهرگان
دبیرخانه جایزه مهرگان
- گردآوری سالیانه فهرست کتاب‌های ادبی و علمی منتشرشده و فراخوان ارسال آثار
- مطابقت دادن سال نشر و مشخصات کتاب‌های ارسال شده از سوی ناشران و یا نویسندگان با آیین‌نامه پذیرش کتاب جایزه مهرگان
- ثبت فهرست کتاب‌های پذیرفته شده و تهیه نسخ مورد نیاز برای دبیرخانه و داوران
- ارسال پستی یا الکترونیکی آثار به همراه برگه‌های اظهار نظر برای داوران در داخل و خارج از ایران
- دریافت و ثبت نظر و رأی داوران بخش‌های مختلف جایزه
- طبقه‌بندی و آماده‌سازی آرای داوران و تهیه فهرست‌های مورد نیاز برای ارایه در جلسات داوری
- بررسی کارنامه و سابقه عملکرد تشکل‌های مردم‌نهاد و تهیه خلاصه‌ای از فعالیت‌های آنان برای بررسی داوران
- تهیه شرح حال کنشگران و شخصیت‌های اثرگذار محیط زیست ایران
- ثبت تصویری یا صوتی مراسم، مصاحبه‌ها، سخنرانی‌ها و جلسات داوری
- انتشار فراخوان‌ها، گزارش‌های دوره‌ای و بیانیه‌های هیأت‌های داوری جایزه مهرگان
انتشار اخبار، اطلاعیه‌ها و رویدادهای مرتبط با جایزه مهرگان - گردآوری و آرشیو محتوای رسانه‌های داخل و خارج از کشور در ارتباط با جایزه مهرگان
- مدیریت شبکه‌های اجتماعی و سایت رسمی جایزه مهرگان و پاسخگویی به نظرها و بررسی پیشنهادها
- برگزاری مراسم نهایی اهدای جایزه مهرگان