خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - شنبه 26 اسفندماه 1396- کد مطلب: ۲۵۸۹۶۹:
درگذشت استيون هاوكينگ فيزيكدان برجسته جهان پس از پنجاه سال زندگى در حالت معلوليت مطلق، تأثر علاقه مندان به علم را در سراسر جهان برانگيخت و در ايران نيز مورد بحث قرار گرفت. هاوكينگ از جمله دانشمندانى بود كه به موضوع ترويج علم و همگانى كردن آن توجه داشت و به زبان ساده كتاب هاى زيادى نوشت.
به همين مناسبت با عليرضا زرگر مدير جوايز مهرگان علم و ادب گفتگويى داشتيم و از وی كه دو دهه قبل مفهوم «علم براى همه» را با راه اندازى جايزه‌اى به نام «مهرگان علم» مطرح كرد خواستيم تا كمى بيشتر از كتاب‌ها و زندگى هاوكينگ بگويد، از رويكرد جايزه مهرگان و اينكه چه ضرورتى دارد كه نويسندگان كتاب‌ها علمى كه عمومأ با مفاهيم پيچيده سرو كار دارند بكوشند آن را به زبان ساده و قابل فهم براى عامه مردم مطرح كنند.
عليرضا زرگر مدير جايزه مهرگان علم و ادب درباره تأثير استيون هاوكينگ بر جريان توليد كتاب‌هاى علمى با ادبياتى كه براى عموم مردم قابل فهم باشد معتقد است استيون هاوكينگ انديشه‌اى پيچيده اما زبانى ساده داشت.
می‌توانیم با به‌کارگیری معيارهاى علمى، حرف تازه برای دنیا داشته باشيم
- میزان تسلط نویسندگان علمی به دانش تخصصیشان و ارتباط آن‌ها با تالیفاتشان در ایران تا چه میزانی است، اینکه چقدر تسلط فرد بر دانش میتواند به تالیف مناسب و عامه فهم علمی بیانجامد؟
سراسر زندگى استيون هاوكينگ پر از نكته هايى كه مى شود از آن آموخت، در آغاز جوانى به يكى از نادرترين معلوليت‌ها كه تاكنون بشر شناخته دچار شد و بيش از نيم قرن در حاليكه نه مى‌توانست راه برود، نه مى‌توانست بنشيند، نه مى‌توانست برخيزد، و نه حتى سر و گردن و دست و پايش را تكان دهد و حرف هم نمى‌توانست بزند، همه اين نتوانستن‌ها را به مدد خرد و اراده شگرف انسانى به انچنان توانايى بزرگى مبدل كرد كه بايد در برابر آن سر خم كنيم. او به شهد و شيرينى شناخت و كشف علمى پى برده بود و مى خواست با ساده بيان كردن مفاهيم پيچيده علمى آن را به ميان عموم مردم ببرد، در واقع مفهوم «علم براى همه» كه رويكرد اصلى جايزه مهرگان علم است محصول انديشه و عمل چنين دانشمندان بزرگى است و البته ما در ايران به آن بسيار كم توجهيم، بيشتر استادان و نويسندگان علمى در حوزه هاى مختلف دانش يا آنچنان غامض و پيچيده مى نويسند كه فهم آن فقط از عهده تعدادى از شاگردانشان و اهل علم بر مى‌آيد، يا اساسأ توانايى نوشتن به زبان ساده و ارايه تعاريفى قابل فهم براى عموم مردم را ندارند و شايد معدودى هم كه توانايى دارند ضرورتى براى پرداختن به آن نمى بينند.
چون توليد علم در كشور ما بالا نيست، تاليفات علمى زيادى هم نداريم و دربسيارى حوزه‌ها بايد به دستاوردها و تاليفات علمى جهانى تكيه كنيم ، نكته ديگر اينكه نمى‌توانم به آمارهايى كه اين سو و آن سو و توسط برخى مراكز تحقيقاتى و دانشگاهى داخلى در مورد تاليفات و دستاورد هاى مهم و تعداد بالاى مقالات تخصصى ايرانيان ارايه مى‌شود تكيه كنم و اين آمارهارا با آنچه در فضاى علمى ايران مى گذرد همخوان نمى بينم
هدف ما در جايزه مهرگان علم«علم براى همه» در اين سال‌ها كمك به بالا بردن سواد علمى عموم مردم از طريق معرفى كتاب‌هايى است كه با نگارش ساده و روان به شناخت بيشتر پديده‌ها و رخدادهاى طبيعى و علمى يارى رساند و اهداى جايزه به آن ها به عنوان تشويقى كوچک است، البته در دوره‌هاى اخير مهرگان بيشتر بر محيط زيست تمركز كرده‌ايم، يكى از حوزه هاى مهمى كه جز با كمك گرفتن از مردم و جلب علاقه و مشاركت آن‌ها و اعمال مديريت صحيح براى حل مشكلات آن ، چاره‌اى نداريم.اگر به فهرست پنج كتابى كه نامزد دريافت جايزه مهرگان اين دوره هستند نگاهى كنيد چند كتاب خوب كه با زبانى ساده و قابل فهم براى مردم و درباره محيط زيست و حيات وحش نوشته شده پيدا مى‌كنيد، اگر توليد و انتشار اينگونه كتاب‌ها در ايران بيشتر شود، نويسندگان كتاب‌هاى علمى تشويق شوند و بستر مناسبى براى ترويج علم و ايجاد رابطه ميان توليد كنندگان علمى و عامه مردم پديد آيد ما به بخشى از هدف‌هاى خود رسيده‌ايم ، البته در جايزه مهرگان علم بجز كتاب‌ها، به تشكل هاى مردم نهاد(N.G.O) كه نقش موثرى در جلب مشاركت جوامع محلى و ترويج فرهنگ حفظ و شناخت محيط زيست داشته باشند و چهره‌هاى برجسته علمى نيز به پاس يك عمر تلاش و خدمتشان تنديس و جايزه مهرگان علم داده مى‌شود.
- به نظر شما اصلی ترین ویژگی تالیفات استیفن هاوکیگ چیست؟
دانشمندان بزرگى نظير استيون هاوكينگ به اهميت توليد كتاب‌هاى علمى مناسب و قابل فهم براى عموم مردم توجه داشته و به تأليف آن پرداخته‌اند و ازاين طريق توانسته‌اند پيوند مناسبى با مردم برقرار كنند. كتاب «تاريخچه مختصر زمان» هاوكينگ كه كتابى با موضوع كيهان شناسى و در ژانر علم به زبان ساده است با فروش ١٠ ميليون نسخه بيش از ٤ سال در صدر پرفروشترين كتاب‌هاى بريتانيا قرار داشت، همين طور كتاب«طرح بزرگ» او كه در سال ٢٠١٠ ميلادى به چاپ رسيد و به يكى از پر فروش‌ترين كتاب‌هاى آمازون تبديل شد، كتاب«تاريخچه مختصر زندگى من» زندگى نامه نوشت او براى همه تأثيرگذار و درس آموز بود ، او همچنين به كمک خواهرش كتاب‌هايى براى كودكان و نوجوانان نوشت تا آن‌ها از همان كودكى با لذت خواندن مطالب علمى به زبان ساده آشنا كند. اگر زير نام استيون هاوكينگ در فضاى مجازى جستجويى داشته باشيد با كتاب‌هاى زيادى روبرو مى‌شويد كه عمومأ در ژانر علم به زبان ساده نوشته شده و حاصل كار اين دانشمند و همكارانش است، اينكه نويسنده‌اى با آن درجه علمى بالا، با آن حد ازمعلوليت جسمى هميشه تلاش كرده با زبانى ساده و قابل فهم براى عموم بنويسد نكته‌اى است كه مى‌تواند از سوى استادان، پژوهشگران و نويسندگان علمى ايران مورد توجه قرار گيرد.
- فاصله نویسندگان علمی ایرانی با سطح تالیفات ارزشمند سطح دنیا چقدر است؟
اينكه فاصله نويسندگان علمى ايران با سطح تاليفات دنيا چقدر است، نيازمند پژوهشى مستقل است و من هم صلاحيت و تخصص ورود به آن را ندارم ، اما با بررسى و مطالعه تعدادى از كتاب‌هاى علمى تاليف شده درايران و تجربه سال‌ها كار با نويسندگان ، پژوهشگران و چهره هاى علمى مى‌دانم كه ما ايرانيان در بخش‌هاى كوچكى از علم دستاوردهاى خوبى داشته‌ايم و و در صورت گردآورى و تاليف آن‌ها با رعايت معيارهاى علمى مى‌توانيم براى دنيا حرف تازه داشته باشيم، اما چون توليد علم در كشور ما بالا نيست، تاليفات علمى زيادى هم نداريم و دربسيارى حوزه‌ها بايد به دستاوردها و تاليفات علمى جهانى تكيه كنيم ، نكته ديگر اينكه نمى‌توانم به آمارهايى كه اين سو و آن سو و توسط برخى مراكز تحقيقاتى و دانشگاهى داخلى در مورد تاليفات و دستاورد هاى مهم و تعداد بالاى مقالات تخصصى ايرانيان ارايه مى‌شود تكيه كنم و اين آمارهارا با آنچه در فضاى علمى ايران مى گذرد همخوان نمى‌بينم.
كتاب «تاريخچه مختصر زمان» هاوكينگ كه كتابى با موضوع كيهان شناسى و در ژانر علم به زبان ساده است با فروش ١٠ ميليون نسخه بيش از ٤ سال در صدر پرفروشترين كتاب‌هاى بريتانيا قرار داشت، همين طور كتاب«طرح بزرگ» او كه در سال ٢٠١٠ ميلادى به چاپ رسيد و به يكى از پر فروش‌ترين كتاب‌هاى آمازون تبديل شد
- با توجه به اینکه سال‌ها تجربه مهرگان علم را پشت سرگذاشته‌اید راهکارهای اصلی برای رسیدن با تالیفات علمی عامه فهم و موثر چه می‌دانید
در اين عرصه به تلاش بزرگى نياز داريم، نويسندگان و پژوهشگران ما يا انگيزه زيادى براى اينگونه نوشتن ها ندارند و يا ناشرى براى انتشار كار خود پيدا نمى‌كنند و در صورت انتشار نيز تيراژ كتاب‌ها آنقدر كم است كه نگرانى را بيشتر مى‌كند - البته اين تيراژ اندک فقط منحصر به كتاب‌هايى با مفهوم «علم براى همه» نيست، مجموعه داستان‌ها، رمان‌ها و كتاب‌هاى اجتماعى و فلسفى و هنرى نيز وضعيت بهترى ندارند- و البته استثنا كنيد چند ناشر كتاب‌هاى كنكور و كمک درسى را كه با جلدهاى زرد و آبى و بنفش هر چند روز چاپ جديدى از فلان تست كنكور و بهمان حل المسايل بيرون مى دهند و اعتناى آموزش و پرورش و تبليغات صدا وسيما هم بيشتر معطوف به آن‌ها است تا كتاب‌هاى خوب و خواندنى براى دانش آموزان در زمينه‌هاى مختلف ، مراكز دانشگاهى هم سال هاست كه به واحد‌هاى انتشاراتى خود رسيدگى نمى‌كنند، همين امسال در جلسه اقناعى هيات داوران مهرگان علم اين بحث مطرح بود كه از اواخر دهه هفتاد تا امروز مشكل ويرايش كتاب‌های علمى در كتاب‌هاى بزرگترين نهاد دانشگاهى ايران يعنى دانشگاه تهران بر طرف نشده و هنوز هم وجود دارد، شايسته نيست كه ويراستار علمى موظف و كارآزموده در انتشارات يك دانشگاه چه كوچک و چه بزرگ نباشد، در نگاه بزرگتر، ايجاد عادت به مطالعه و لذت بردن از خواندن هم بايد از كودكى و با خواندن كتاب هايى با زبان ساده و موضوعاتى شاد و شوق انگيز تمرين شود، قبل از همه ، كودک در نهاد خانواده بايد كتاب خواندن پدر و مادر را ببيند، در مدرسه اهميت مطالعه آزاد و بودن در فضاى كتاب و كتابخانه بايد مورد توجه باشد، ضمن آنكه كتاب‌هاى كتابخانه مدرسه هم بايد تنوع داشته باشد، و دست آخر در جامعه بايد كتاب خوان‌ها بيشتر قدر ببينند و... بگذريم ، استيون هاوكينگ در حياتش منشأ خير و راهگشا براى خواندن و ترويج علم بود و مرگ او نيز موجب شد ما اين حرف‌هاى كهنه را دوباره تكرار كنيم ، باشد كه گوش شنوايى پيدا شود.
